نرمافزار یا بسته آماری SPSS یکی از محبوبترین نرمافزارهای محاسبات آماری در حوزه علوم انسانی و مدیریت است. از آنجایی که کار با این نرمافزار ساده بوده و خروجیهای آن به راحتی قابل تفسیر هستند، SPSS به ابزار کارآمد و همهپسند تبدیل شده است، بطوری که علاوه بر حوزههای یاد شده، در بسیاری از تحقیقات آماری و محاسبات مربوط به مهندسی صنایع و علوم اجتماعی و حتی پزشکی نیز توسط خبرگان مورد استفاده قرار میگیرد. هر چند در بیشتر نرمافزارهای آماری محاسبات به شکل یکسانی صورت میگیرد، ولی بعضی از روشهای تحلیلی، بخصوص رسم نمودارهای آماری در SPSS در نوع خود بینظیر هستند. در این نوشتار قصد داریم به بررسی روشهای رسم نمودار در SPSS پرداخته و خروجیهای دلخواه خود را از دادههای جمعآوری شده در قالب نمودار و تصویر نمایش دهیم.
بسیاری از دستورات تحلیلی در SPSS قادر به رسم نمودارهای مرتبط با آن تحلیل هستند. برای مثال به کمک دستور Frequency میتوانید به همراه جدول فراوانی، یک نمودار فراوانی یا Histogram نیز ایجاد کنید. یا هنگام مقایسه میانگین چند جامعه در دستور Explore،
نمودارهای جعبهای (Boxplot) نیز قابل ترسیم هستند. ولی در این نوشتار سعی داریم که به کمک دستوراتی که مختص رسم نمودار در SPSS هستند، عملیات را انجام دهیم و تنظمیات دلخواه روی نمودار را به کار بریم.
امروزه نمایش دادهها» (Data Visualization) به دانشی گفته میشود که به وسیله آن قادر به ظاهر کردن خصوصیاتی از دادهها هستیم که به وسیله جدول یا نوشتار به کندی منتقل شده یا امکان کسب آن اطلاعات عملا غیرممکن به نظر میرسد. روشهای نمایش دادهها ممکن است به شیوه ترسیم نمودارهای ساده و کارا صورت گیرد. بنابراین هر چه بیشتر با انواع نمودارها آشنا باشیم بهتر میتوانیم از آنها برای بیان خصوصیات دادهها استفاده کنیم.
رسم نمودار در SPSS توسط پنجرههای گفتگو (Dialog Box)، از باسابقهترین تکنیکهای رسم نمودار در این ابزار است. در این بین برای رسم هر نوع نمودار تنظیماتی مشخص شده است که کاربر با تعیین مقادیر پارامترهای این تنظیمات، نمودار دلخواه خود را ترسیم میکند. لیستی از انواع نمودار که توسط این شیوه قابل رسم است در جدول زیر مشاهده میشود. در نسخههای جدید SPSS، این پنجره گفتگو به نام Legacy Dialog معروف است.
ردیف | شرح | نام نمودار |
۱ | نمودار میلهای | Bar |
۲ | نمودار میلهای سه بُعدی | 3-D Bar |
۳ | نمودار خطی | Line |
۴ | نمودار سطحی | Area |
۵ | نمودار دایرهای | Pie |
۶ | نمودار حداکثر-حداقل | High-Low |
۷ | نمودار جعبهای | Boxplot |
۸ | نمودار میلههای خطا | Error Bar |
۹ | نمودار هرم جمعیتی | Population Pyramid |
10 | نمودار پراکندگی/نقطهای | Scatter/Dot |
۱۱ | نمودار فراوانی | Histogram |
به این ترتیب مشخص است که در SPSS قادر به رسم ۱۱ نوع نمودار متفاوت توسط گزینه Legacy Dialog هستیم. خوشبختانه تنظیمات برای ترسیم نمودار، برای بیشتر گزینههای این لیست شبیه به یکدیگر هستند و فقط کافی است که در بعضی از گزینهها توضیحاتی را اضافه یا کم کنیم. بنابراین سه گروه نمودار را در نظر میگیریم.
گروه اول: در این گروه از نمودارها که معمولا دارای یک یا دو محور هستند، هدف مقایسه بین گروهها براساس یک متغیر کیفی است. مقدارهای محور عمودی در این نمودارها اغلب براساس شمارش مقادیر یک متغیر کیفی یا براساس محاسبه یک شاخص آماری روی یک متغیر کمی صورت میگیرد.
اسامی این نوع نمودارها به صورت زیر است:
گروه دوم نمودارهایی هستند که به منظور مقایسه چندین شاخص یا متغیر همزمان به کار میروند. معمولا چنین نمودارهایی نیز دارای دو محور هستند ولی به علت ساختاری که دارند قادرند، بیش از یک مشخصه را نمایش دهند.
اسامی این نوع نمودارها به صورت زیر است:
گروه سوم نیز به منظور نمایش ارتباط بین دو متغیر کمی قابل استفاده هستند. در این بین ترتیب قرار گیری مقادیر روی محور افقی نیز ملاک شکل نمودار است. بنابراین به طور خودکار مقدار روی محور افقی مرتب میشوند.
اسامی این نوع نمودارها به صورت زیر است:
به همین علت این نمودارهای در لیست SPSS با خطوطی از یکدیگر جدا شدهاند. همانطور که دیده میشود تقریبا همه نوع نموداری در این لیست وجود دارد. از آنجایی که بیشترین تنظیمات متعلق به گروه اول است، رسم نمودارهای مربوط به این گروه را مرور خواهیم کرد. به عنوان نماینده مناسب برای رسم نمودار از این گروه نیز Bar یا نمودار ستونی را در نظر میگیریم و نحوه تنظیمات آن را برای رسم یک مجموعه داده شرح میدهیم.
فرض کنید قرار است مقایسهای بین میانگین حقوق دو گروه (کارمندان و مدیران) صورت گیرد. مقادیر این مجموعه داده طبق جدول زیر است.
حقوق | گروه |
1500 | کارمند |
2500 | کارمند |
3000 | مدیر |
4500 | کارمند |
1800 | کارمند |
3500 | کارمند |
2500 | مدیر |
6500 | مدیر |
1250 | کارمند |
1350 | کارمند |
این دادهها را به صورتی که در تصویرهای زیر مشاهده میکنید تعریف و در نرمافزار SPSS وارد کردهایم. مشخص است که در برگه Variable View، تعریف متغیرها صورت گرفته است. متغیر income بیانگر حقوق و group نیز دارای دو مقدار عددی ۱ و ۲ است که براساس کارمند یا مدیر بودن به هر فرد نسبت داده میشود.
برگه بعدی که بوسیله آن دادهها را ثبت و نگهداری میکنیم، Data View نام دارد که همانطور که در تصویر زیر دیده میشود، مقادیر متغیرها برای ۱۰ مشاهده (۱۰ نفر) در سطرهای مختلف ثبت شده است.
حال دستور Bar را از فهرست Legacy Dialogs اجرا میکنیم. با این کار دو گونه سوال در پنجره Bar Charts مطرح میشود. در مرحله اول باید به SPSS بگویید که برای چه منظوری از نمودار Bar استفاده میکنید و در مرحله دوم نظم اطلاعاتی مقادیر و دادههایتان را مشخص میکنید. این تنظیمات توسط پنجرهای که در زیر مشاهده میکنید صورت میپذیرد.
مرحله اول
همانطور که قبلا اشاره شد، این پنجره دارای دو بخش است. در بخش اول با انتخاب گزینه Simple مشخص میکنید که هدف از رسم نمودار مقایسه بین شاخصهای آماری گروههایی است که توسط یک متغیر کیفی ایجاد شدهاند. برای مثال اگر بخواهید میانگین حقوق کارمندان و مدیران را مقایسه کنید این روش بهترین گزینه برای رسم نمودار خواهد بود. اگر گزینه Clustered را فعال کنید، نمودار براساس یک متغیر کیفی دیگر نیز قابلیت ترسیم پیدا میکند. به این ترتیب میتوانید مقادیر شاخصهای آماری به تفکیک دو متغیر کیفی را رسم کرده و مقایسه کنید. برای مثال اگر بخواهیم میانگین حقوق کارمندان و مدیران را براساس جنسیت (زن و مرد) به عنوان متغیر کیفی دوم نمایش دهیم، گزینه Clustered، انتخاب مناسبی است. البته انتخاب Stacked نیز به مانند Clustered عمل کرده ولی این امکان را هم میدهد که مجموع کل برای شاخص آماری مورد نظر را نیز مشاهده کنید. به این ترتیب سهم هر یک از بخشها در نمودار نیز قابل نمایش است. بر همین اساس مجموع حقوق پرداختی در کل شرکت مشخص شده و سهم بخش مدیریت و کارمندان به تفکیک جنسیت (زن و مرد) نیز قابل نمایش خواهد بود.
مرحله دوم
تنظیماتی که در قسمت Data in Chart Are به کار رفته است مربوط به معرفی سازماندهی دادهها است. گزینههایی که در این قسمت به کار رفته، در فهرست زیر معرفی و شرح داده شدهاند.
در ادامه با توجه به تنظیماتی که مطابق با تصویر بالا انجام دادهایم، دکمه Define را به منظور تعیین متغیرها کلیک میکنیم. پنجرهای با عنوان Define Simple Bar: Summaries for Groups of Cases ظاهر میشود. در این پنجره نیز باید تنظیماتی را انجام دهید. البته برای منظورمان در مثال ۱، کارهایی که باید انجام دهیم، مطابق با تصویر زیر خواهد بود. ولی برای توضیحات بیشتر هر یک از بخشها را شمارهگذاری کرده و به صورت فهرستوار معرفی میکنیم.
در ادامه نمودار حاصل از تنظیمات انجام شده در تصویر بالا را مشاهده میکنید.
نکته: برای مجموعه داده مثال 1 اگر گزینه Values of individual Cases را انتخاب کرده و متغیر income را ملاک قرار داده بودیم، حاصل نمودار مطابق با تصویر زیر میشد.
شیوه دیگر برای رسم نمودار در SPSS استفاده از دستوری است که بسیاری از تنظیمات اولیه برای رسم نمودار را از دوش کاربر برداشته و آنها را به صورت خوکار و توسط نرمافزار انجام میدهد. خوشبختانه در این روش، با توجه به یک قالب آماده از نمودار انتخابی، کاربر قبل از اتمام کار، میتواند شکلی اولیهای از نمودار را با توجه تنظیماتی که انجام داده، مشاهده کند. بنابراین شاید بتوان این تکنیک را رسم نمودار به صورت تعاملی (Interactive) در نظر گرفت.
اگر از فهرست Graphs گزینه Chart Builder را انتخاب کنید، ابتدا با یک پنجره مواجه میشوید که ضرورت تعیین خصوصیات متغیرها مانند مقیاس اسمی (Nominal) و ترتیبی (Ordinal) و همچنین Scale را تذکر میدهد زیرا انتخاب نادرست هر یک از این ویژگیها برای متغیرها، ممکن است منجر به عدم رسم یا رسم نمودار نامناسب هنگام استفاده از Chart Builder شود. توجه به این نکته نیز ضروری است که باید متغیرهای طبقهای (Categorical Variable) دارای برچسب مقادیر (Value Label) باشند. البته این نکته نیز مورد اشاره قرار میگیرد که در هنگام کار با پنجره Chart Builder میتوانید نوع مقیاس متغیرها را به دلخواه خود به طور موقت تغییر دهد تا نمودارتان قابلیت رسم داشته باشد.
نکته: اگر از نحوه تنظیم مقیاس متغیرهایتان اطمینان دارید بهتر است گزینه Don’t show this dialog again را انتخاب کرده تا دیگر این پنجره ظاهر نشود.
اگر در این پنجره، دکمه Define Variable Properties را انتخاب کنید، ابزارهایی برای تغییر مقیاس متغیرها در اختیارتان قرار میگیرد ولی با فشردن دکمه OK وارد پنجره رسم نمودار در SPSS خواهید شد. به این ترتیب پنجره تنظیمات مربوط به نحوه رسم نمودار در SPSS با ابزار Chart Builder ظاهر میشود. این پنجره دارای چند قسمت مختلف است. در بخش Variables متغیرهایی که در مجموعه داده قرار دارند، مشاهده میشود. همچنین در برگه Gallery در پایین پنجره، انواع نمودارهایی که بوسیله روش Chart Builder قابلیت رسم در SPSS را دارند، دیده میشود. با انتخاب هر یک از گروههای اصلی، در کادر سمت راست، انواع نمودارهای مربوط به آن دسته نمودار، ظاهر میشود. همچنین برگههای دیگر مانند Basic Elements و Groups/Point ID همچنین Titles/Footnotes برای تعیین پارامترهای اختیاری رسم نمودار به کار میروند. در بخش سمت راست نیز پنجرهای برای قالببندی بخشهای اصلی نمودار قرار گرفته است. این پنجره شامل برگههای Elements Properties یا تنظیمات اجزای نمودار، Chart Appearance یا قالببندی ظاهر نمودار است. در انتها نیز تنظیمات اختیاری در برگه Options قرار گرفته است که اغلب مربوط به نحوه ترسیم
دادههای گمشده (Missing Data) است. در ادامه مراحل یا گامهای اصلی مربوط به رسم نمودار در SPSS را به کمک Chart Builder برای مثال ۱ بیان میکنیم.
نکته: منظور از قالببندی نمودار، انجام تغییرات ظاهری روی نمودار مانند تغییر رنگ سطوح یا مقیاسبندی محورها است.
دادههای مربوط به مثال ۱ را در نظر بگیرید. قرار است نموداری برای مقایسه میانگین حقوق کارکنان به تفکیک مدیران و کارمندان ترسیم کنیم. این کار را توسط مراحلی که در ادامه مشاهده خواهید کرد، انجام میدهیم.
نکته: همانطور که مشخص است متغیر گروه با مقیاس اسمی (Nominal) مشخص شده است. نرمافزار SPSS این گونه متغیرها را با سه علامت دایره تو در تو نشان میدهد. به همین علت هنگام استفاده از آن در محور افقی برچسبهای مقدارها قرار گرفته است در حالیکه مقدار واقعی برای این متغیر عدد 1 و 2 است. نتیجه اجرای این دستورات و تنظیمات در شکل زیر دیده میشود. همانطور که مشخص است، دقیقا نموداری مانند حالت قبل ایجاد شده است که مقایسه بین میانگین حقوق کارمندان و مدیران را نشان میدهد.
توجه داشته باشید که نمودار مقایسه میانگین حقوق بین کارمندان و مدیران» که در مثال ۱ ترسیم کردیم، به وسیله امکانات ویرایشی در پنجره Chart Edit تغییر رنگ داده شده است ولی در نموداری که توسط Chart Builder ترسیم کردهایم، این کار صورت نگرفته است. در ادامه با نحوه ویرایش نمودار و تغییرات قالببندی آن در پنجره Chart Editor بیشتر آشنا خواهیم شد.
در این مثال میخواهیم یک نمودار دایرهای برای نمایش نسبت تعداد کارکنان (مدیریت و کارمند) ایجاد کنیم. به نظر میرسد که برای مقایسه درصدی نمودار دایرهای (Pie Chart) مناسب باشد. بنابراین از فهرست Chart Builder وارد شده و نوع نمودار را دایرهای انتخاب میکنیم. از آنجایی که میخواهیم تعداد هر گروه در نمودار با یکدیگر مقایسه شوند، متغیر group را به محور افقی میکشیم. به طور خودکار SPSS تابع count را برای تعیین اندازه هر یک از قطاعهای نمودار دایرهای انتخاب میکند.
با کلیک روی دکمه OK، نمودار ظاهر شده و قادر به ویرایش به منظور نمایش درصدها روی هر یک از قطاعها خواهیم بود. پس روی نمودار دو بار کلیک کرده تا نمودار برای ویرایش آماده شود. در ادامه با نحوه ویرایش نمودارها بیشتر آشنا خواهیم شد.
برای آنکه ظاهر نمودار دارای جلوه بهتری بوده و به چشم بیننده نیز زیباتر به نظر برسد بهتر است آن را ویرایش کنید. البته بعضی از تنظیمات ویرایشی و قالببندی را در شیوه رسم نمودار در SPSS با Chart Builder فرا گرفتید. ولی اگر پس از ترسیم، لازم باشد که نمودار قالببندی جدید پیدا کند باید از پنجره Chart Editor کمک بگیریم. این امر با دو بار کلیک روی نمودار در پنجره Output صورت میگیرد. در تصویر زیر حاصل این کار و ظاهر شدن پنجره ویرایشگر نمودار (Chart Editor) را مشاهده میکنید.
فهرست دستورات در این پنجره نسبتا زیاد است و بعضی از آنها نیز به کمک نوار ابزار Toolbar قابل اجرا است. برای مثال اگر بخواهیم روی ستونها مقدار میانگین حقوق هر یک از گروهها را نمایش دهیم، کافی است از فهرست Element گزینه Show Data labels را انتخاب کنید تا میانگین حقوق هر یک از گروهها در وسط ستون ترسیم شده، نمایش داده شود. با استفاده از پنجره Properties نیز میتوانید محل قرارگیری این ارقام روی ستونها را نیز در قسمت Label Position تعیین کنید. تصویر زیر این گزینهها به همراه نتیجه اجرای ویرایش روی نمودار را نشان میدهد.
اگر بخواهیم درصد کارکنان را روی نمودار دایرهای نیز نشان دهیم، روی نمودار دایرهای دو بار کلیک کرده و همین عملیات را انجام میدهیم. نتیجه مطابق با تصویر زیر خواهد بود.
نکته: به منظور یکسانسازی و یک شکل بودن نمودارها و همچنین صرفهجویی در وقت هنگام ترسیم نمودارها، میتوان الگویی برای ترسیم آنها ایجاد کرد. چنین الگوهایی برای ترسیم نمودار در SPSS را Template مینامند. بنابراین بعد از ویرایش و قالببندی یک نمودار میتوانید شیوه ظاهر شدن آن را به عنوان یک پرونده الگو ذخیره کنید و برای نمودارهای دیگر نیز به کار گیرید. به این منظور کافی است در پنجره Chart Editor و فهرست File دستور Save Chart Template را اجرا کنید. به این ترتیب هر گاه احتیاج بود که نموداری طبق الگوی ذخیره شده، بسازید کافی است پس از ترسیم آن در پنجره Chart Editor و فهرست File دستور Apply Chart Template را اجرا و پرونده الگو را انتخاب کنید. نمودار رسم شده دارای قالببندی مشابه پرونده الگوی خواهد شد.
در این نوشتار با شیوههای مختلف رسم نمودار در SPSS آشنا شدیم. هر یک از این روشها مناسب برای رسم نمودارها دادههای خاصی مناسب هستند و در نتیجه بهتر است از همه آنها اطلاع داشته باشیم تا به موقع از آنها بهره ببریم. هر چند روش Chart Builder بهتر کاربر را در نحوه ترسیم نمودار یاری میکند ولی در بعضی از مواقع نیاز ما برای ترسیم نمودارهای توصیفی در روش قدیمی یا Legacy Dialog بهتر برآورده میشود. در انتها نیز مشخص شد که استفاده از پروندههای الگو هنگام ترسیم نمودار، در هنگام ویرایش نمودارها صرفهجویی زمانی زیادی برایتان خواهد داشت.
منبع:
https://blog.faradars.org
درباره این سایت